सोलापूर चे सुपुत्र अरण्यऋषी मारुती चित्तमपल्ली यांना पद्मश्री पुरस्कार जाहीर झाल्याबद्दल त्रिवार अभिनंदन

पंकज प्रकाश चिंदरकर,

प्राणीमित्र तथा अध्यक्ष, जी आय बी फाउंडेशन,

संपर्क – 7083460066

सोलापूर दि 26,
काल दिनांक 25 जानेवारी रोजी भारत सरकारच्या गृह मंत्रालयाने सर्वोच्च नागरी पुरस्कार मानल्या जाणाऱ्या पद्म पुरस्कारांची यादी जाहीर केली यामधे सात पद्म विभूषण, 19 पद्म भूषण आणि 113 पद्मश्री पुरस्कार प्राप्त व्यक्तींची नावे प्रसिद्ध करण्यात आली आहेत.यातील यादीत अनुक्रमांक 87 वर सोलापूरचे सुपुत्र, माजी वनाधिकारी, जेष्ठ निसर्ग साहित्यिक, पर्यावरण अभ्यासक माननीय गुरूवर्य अरण्यऋषी श्री मारुती भुजंगराव चित्तमपल्ली यांना भारत सरकार द्वारा 2025 सालचा पद्मश्री पुरस्कार जाहीर करण्यात आला आहे. कला आणि शिक्षण क्षेत्रातील उल्लेखनीय योगदान दिल्याबद्दल त्याची या पुरस्कारासाठी निवड करण्यात आली आहे. सोलापूर जिल्ह्यातील पद्मश्री पुरस्कार मिळवणारे ते दुसरे व्यक्ती ठरले आहेत. पद्मश्री हा पुरस्कार भारताचा चौथा सर्वोच्च नागरी पुरस्कार आहे. कला, शिक्षण, उद्योग, साहित्य, विज्ञान, अभिनय, वैद्यक, समाजसेवा आणि सार्वजनिक घडामोडी यासह विविध क्षेत्रात उल्लेखनीय योगदान दिल्याबद्दल भारतीय नागरिकांना १९५४ पासून पद्म पुरस्कार प्रदान करण्यात येते.

पुरस्काराचे स्वरूप

भारताच्या राष्ट्रपतींनी स्वाक्षरीत सन्मानपत्र आणि पदक असे पुरस्काराचे स्वरूप असुन भारताच्या प्रजासत्ताक दिनी राष्ट्रपतींच्या हस्ते नवी दिल्ली येथे प्रदान करण्यात येतो.

अरण्यऋषींचा परीचय

92 वर्षीय पद्मश्री मारुती भुजंगराव चित्तमपल्ली यांचा जन्म 5 नोव्हेंबर 1932 साली सोलापूर येथे झाला.
वनाधिकारी म्हणून ३६ वर्षे नोकरी,नोकरीदरम्यान आणि त्यानंतरही अशी एकूण ६५ वर्षे जंगलात काढणारे चितमपल्ली, जंगलातील प्राणीजीवन आणि त्याचे बारकावे रेखाटणारे लेखन अतिशय ओघवत्या शैलीत केले आहे. त्यांचे वाचनही प्रचंड आहे.
अरण्यातील प्रदीर्घ वास्तव्यातून अरण्य, आदिवासी, वन्यजीव आणि निसर्गाच्या प्रचंड अभ्यास व लेखनामुळे ते साहित्य आणि पर्यावरण क्षेत्रात अरण्यऋषी म्हणून प्रसिद्ध आहेत.

मारुती चितमपल्ली यांनी परंपरागत पद्धतीने संस्कृत साहित्याचे अध्ययन केले आणि त्यानंतर जर्मन आणि रशियन भाषांचाही अभ्यास केला आहे.

गुरू

बालपणी त्यांची आई हिच निसर्ग परीचय करून देणारी पहीली गुरू ठरली असे ते नेहमी सांगतात. तर बर्डमॅन डॉ सलीम अली हे निसर्ग शास्त्राची आओळख कारुन देणारे सहप्रवासी होते, आणि व्यंकटेश माडगूळकर यांनी साहित्य क्षेत्रात त्यांना प्रेरणा दिली असे ते नेहमी सांगतात.

साहित्य आणि शिक्षण क्षेत्रातील योगदान

मारुती चितमपल्ली यांनी वने, वन्यप्राणी, वन्यजीव व्यवस्थापन, आणि पक्षिजगताविषयी उल्लेखनीय संशोधन केले; आंतरराष्ट्रीय परिषदांमध्ये सहभाग आणि निबंधवाचन केले. सेवाकाळात आणि निवृत्तीनंतर अनेक संस्था, समित्या यांमध्ये सक्रिय सहभाग घेतला. राज्य वन्यजीव संरक्षण सल्लागार समिती, मराठी अभ्यासक्रम समिती (औरंगाबाद)चे ते सदस्य होते. तसेच महाराष्ट्र पर्यटन विकास महामंडळाचेही ते संचालक होते.

साहित्य

चकवा चांदणं हे त्यांचे आत्मचरित्र, पक्षी जाय दिगंबरा, ही पुस्तके प्रसिद्ध आहेत. यासह त्यांनी आनंददायी बगळे (संस्कृत साहित्यातील काही पक्षी(२००२),
आपल्या भारताच्या साप,
केशराचा पाऊस,
घरट्या पलीकडे(१९९५)
चकवाचांदण : एक वनोपनिषद, (आत्मचरित्र),
चित्रग्रीव – एका कबुतराची कथा,
चैत्रपालवी(२००४), जंगलाचं देणं(१९८५)(महाराष्ट्र राज्य साहित्य पुरस्कार प्राप्त-१९८९), (विदर्भ साहित्य संघ पुरस्कार-१९९१)
जंगलाची दुनिया (2006)
नवेगाव बांधचे दिवस
निळावंती, (२००२)
निसर्गवाचन
पक्षिकोश, (२००२)
पक्षी जाय दिगंतरा, (१९८३)
मृगपक्षिशास्त्र, (१९९३)
रातवा, (१९९३), (१९९३-९४चा महाराष्ट्र राज्य साहित्य पुरस्कार)
रानवाटा, (१९९१), (१९९१-९२चा महाराष्ट्र राज्य साहित्य पुरस्कार), (भैरुरतन दमाणी साहित्य पुरस्कार-१९९१), (मृण्मयी साहित्य पुरस्कार-१९९१)
शब्दांचं धन, (१९९३)
सुवर्णगरुड, (२०००) सारखी अभ्यासपूर्ण साहित्य लेखन आणि संकलन केले आहे.

मराठीला सुमारे एक लाख शब्दांचा ‌खजिना

स्वातंत्र्यवीर सावरकरांनी इंग्रजी शब्दांना मराठीत दिलेले पर्यायी शब्द आज रुळलेत. तसेच कार्य जंगलाच्या बाबतीत मारुती चितमपल्ली यांनीही करून ठेवले आहे. अरण्य आणि त्याभोवताल विणल्या गेलेल्या विश्वातील कितीतरी घटकांना चितमपल्ली यांनी आपल्या शब्दांमध्ये गुंफले आहे. पक्षी असोत ‌की वनस्पती, कितीतरी नवी नावे केवळ त्यांच्यामुळे मराठी साहित्यात नोंदली गेली आहेत. या मूळ तेलगू भाषिक माणसाने मराठीला सुमारे एक लाख शब्दांचा ‌खजिना उपलब्ध करून दिला आहे.चितमपल्लींनी पक्षिशास्त्रातील अनेक संज्ञांचे मराठी नामकरण केले आहे.जसे कावळ्यांच्या वसाहतीला इंग्रजीत रूकरी असा शब्द आहे.चितमपल्लींनी त्यासाठी काकागार हा शब्द योजला. तसेच हेरॉनरी (बगळे,ढोकरी ह्या पक्ष्यांची वीण वसाहत)ला सारंगागार असा समर्पक शब्द मराठीत तयार केला आहे. रूस्टिंग प्लेससाठी रातनिवारा हा शब्द वापरला आहे. टणटणी (घाणेरी)चे रायमुनिआ तर बहाव्याचे अमलताश हे नाव चितमपल्लींमुळे नागरी वाचकांस माहित झाले.
मिळाले पुरस्कार आणि सन्मान
मारुती चितमपल्ली यांना भारती विद्यापीठाचा जीवनसाधना पुरस्कार मिळाला आहे.
नागपूरच्या सिटिझन्स फोरमचा नागभूषण पुरस्कार (२००८)
एस.डी. पाटील ट्रस्टचा ’खासदार एस.डी. पाटील समाजसेवक पुरस्कार’ (२०१२)
त्यांना सहकारमहर्षी (कै) शंकराव मोहिते पाटील प्रतिष्ठानचा ’सहकार महर्षी साहित्य पुरकार’ही मिळाला आहे.
रानवाटा (१९९१) – ह्या पुस्तकाला ९१-९२ सालचा उत्कृष्ट साहित्यानिर्मितीचा राज्य पुरस्कार, भैरू रतन दमाणी साहित्य पुरस्कार व मृण्मयी साहित्य पुरस्कार मिळालेले आहेत. १९९३ साली या पुस्तकाची आकाशवाणी पुणे केंद्रावर वाचण्यासाठी निवड झाली होती तसेच पाठ्यपुस्तकात देखील यातील अरणी ही कथा होती.

इ.स.२००६ मध्ये सोलापूरला झालेल्या ८३ व्या अखिल भारतीय मराठी साहित्य संमेलनाचे अध्यक्षपद
महाराष्ट्र राज्याच्या मराठी विभागाकडून दिलेला विंदा करंदीकर जीवनगौरव पुरस्कार (२०१७)
१२व्या किर्लोस्कर चित्रपट महोत्सवाचा जीवनगौरव पुरस्कार (८-१-२०१८)

त्यांच्या नावे दिले जाणारे पुरस्कार

पुण्याची ॲड-व्हेंचर फाउंडेशन ही संस्था २००६पासून निसर्ग संशोधनाचे किंवा निसर्ग संवर्धनाचे काम करणाऱ्या व्यक्तीला ‘मारुती चितमपल्ली’ यांच्या नावाचा निसर्गमित्र पुरस्कार देते.
महाराष्ट्र शासनाने 2020 त्याचा आणि डॉ सलीम अली यांच्या जन्मदिवस म्हणजे 5 ते 12 नोव्हेंबर हा कलावधी शासकीय स्तरावरून पक्षी सप्ताह म्हणून साजरा करण्यासाठी अधिसूचना काढली आहे.
त्यांना मिळालेल्या पुरस्काराने सोलापूर मधे आनंदाचे वातावरण असुन सर स्तरातुन त्यांच्यावर अभिनंदनाचा वर्षाव करण्यात येत आहे.
पंकज प्रकाश चिंदरकर